Το 1876 η κυβέρνηση του Αλέξανδρου Κουμουνδούρου, προσπαθώντας να φανεί αρεστή στην Αγγλία και να την έχει σύμμαχο στις μελλοντικές της διεκδικήσεις αρνήθηκε να συμμαχήσει με τη Σερβία και να κηρύξουν από κοινού τον πόλεμο κατά των Οθωμανών.

Αυτή όμως η προσπάθεια ουδέτερης στάσης βρήκε αρνητική απήχηση στην κοινή γνώμη της Ελλάδας, η οποία πίεσε προς την κρυφή δημιουργία μυστικών οργανώσεων και τη χρηματοδότηση εθελοντικών επαναστατικών σωμάτων σε συνεργασία με τους Έλληνες της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας.
Έτσι δημιουργήθηκε η «Εθνική Άμυνα» και η «Αδελφική Ένωση», με δημιουργό και πρόεδρο το Λοχαγό του Πυροβολικού Κωνσταντίνο Ισχόμαχο.

Στις αρχές του 1878 η Ρωσία προέλασε νικηφόρα κατά της Τουρκίας και κατέλαβε την Αδριανούπολη. Στην Ελλάδα η κοινή γνώμη εξεγείρεται για μια ακόμη φορά και ζητά άμεση εμπλοκή της χώρας μας στον πόλεμο και εισβολή στη Θεσσαλία. Σχηματίζεται νέα κυβέρνηση υπό τον Αλέξανδρο Κουμουνδούρο, με Υπουργό Εξωτερικών τον Θεόδωρο Δηλιγιάννη. Ήδη ένοπλα σώματα Ελλήνων επαναστατών ελευθερώνουν το Σμόκοβο και τη Ρεντίνα. Προς τα εκεί κατευθύνεται ο Λοχαγός Κωνσταντίνος Ισχόμαχος, για να οργανώσει καλύτερα τα άτακτα εθελοντικά σώματα, ελπίζοντας και στην επίθεση του ελληνικού στρατού.

Στο μεταξύ λήγει ο ρωσοτουρκικός πόλεμος με νίκη της Ρωσίας και υπογράφεται η Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, που προέβλεπε ανεξαρτητοποίηση της Σερβίας, της Ρουμανίας και του Μαυροβουνίου και τη δημιουργία της μεγάλης Βουλγαρίας, που ενσωμάτωνε την Ανατολική Ρωμυλία, τη Δυτική Θράκη και ένα μεγάλο τμήμα της Μακεδονίας. Ευτυχώς λίγους μήνες μετά στο Συνέδριο του Βερολίνου οι Ευρωπαϊκές δυνάμεις αποφάσισαν να παραμείνει η Δυτική Θράκη και η Μακεδονία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Δημήτριος Τερτίπης

Αυτές οι ραγδαίες εξελίξεις δημιούργησαν νέο κύμα πίεσης της κοινής γνώμης προς την κυβέρνηση, που ανήγγειλε επιτέλους την είσοδο του ελληνικού στρατού στη Θεσσαλία, απόφαση που έγινε δεκτή από το στρατό με ενθουσιασμό. 25.000 στρατιώτες ξεκινούν από τη Λαμία για να απελευθερώσουν τους Θεσσαλούς αδελφούς τους. Καθώς όμως η υπαναχώρηση της κυβέρνησης είναι πιθανή, ήδη από την ανακοίνωση της εισόδου οι Υπολοχαγοί Δημήτριος Τερτίπης και Γεώργιος Λάιος δηλώνουν ότι δεν προτίθενται να επιστρέψουν στην Ελλάδα ακόμη κι αν ανακληθεί ο στρατός.

Και ενώ ο ελληνικός στρατός απελευθέρωσε χωρίς αντίσταση τα χωριά στη περιοχή του Δομοκού και πολιόρκησε περίπου 1.200 Τούρκους στρατιώτες, που είχαν καταφύγει στο φρούριο, η αγγλική κυβέρνηση απείλησε με κυρώσεις την Ελλάδα, αν δεν ανακαλέσει το στρατό που εισέβαλε στη Θεσσαλία. Έτσι εκδόθηκε η αιφνίδια τηλεγραφική εντολή της επιστροφής του στρατού στη Λαμία, κάτι που προκάλεσε απογοήτευση, θυμό και αγανάκτηση στο στράτευμα. Όμως στους Έλληνες της περιοχής που φιλοξενούσε το στράτευμα η θλίψη ήταν απερίγραπτη. Σίγουρος θάνατος τους περίμενε, αν έφευγε ο ελληνικός στρατός και αφηνόταν στην εκδικητική μανία των Τούρκων.

Το μνημείο πεσόντων στη Ματαράγκα

Ήταν 27 Ιανουαρίου του 1878. Το στράτευμα ετοιμαζόταν να αποχωρήσει, όταν μια ομάδα με περίπου 20 Υπαξιωματικούς με αρχηγό τον Επιλοχία Δημήτριο Τερτίπη βγήκε από τις γραμμές και αρνήθηκε να αποχωρήσει. «Θα μείνωμεν ενταύθα ίνα υπερασπισθώμεν τους αδελφούς μας, τους κατοίκους, από την εκδίκησιν και την μάχαιραν των Τούρκων», δήλωσαν με θάρρος. Γύρω από τους υπαξιωματικούς συσπειρώθηκαν περίπου 150 στρατιώτες. Την επόμενη μέρα με 96 στρατιώτες συμπορεύτηκε με τον Δημήτριο Τερτίπη ο Επιλοχίας και φίλος του Γεώργιος Λάιος. Αυτοί οι ένθερμοι πατριώτες τότε χαρακτηρίστηκαν λιποτάκτες.

Ποτέ άλλοτε η λέξη λιποταξία δεν είχε τέτοια σημασία. Είναι άραγε λιποτάκτης αυτός που δεν υπακούει στη διαταγή υποχώρησης του στρατού από μια κυβέρνηση κι έναν βασιλιά που είναι υποχείριο των αγγλικών συμφερόντων στην Ελλάδα; Είναι άραγε λιποτάκτης αυτός που οδηγείται από τη δική του θέληση αποκλειστικά στην αυτοθυσία; Είναι λιποτάκτης αυτός που βάζει πάνω από την καριέρα του, πάνω από τη ζωή του, πάνω από την υπακοή του στους ανωτέρους του τη σωτηρία των συμπατριωτών του, που βάζει την εθνική απελευθέρωση πάνω από την όποια τιμωρία;

Greek insurgents in Thessaly, during the 1878 uprising.

Έλληνες αντάρτες στη Θεσσαλία, κατά τη διάρκεια της εξέγερσης του 1878

Λέμε πολύ εύκολα κάποιες φορές τη λέξη ήρωας. Όμως στην περίπτωση των στρατιωτών και των Υπαξιωματικών που λιποτάκτησαν και μπήκαν στο Οθωμανικό έδαφος ο όρος «ήρωας» βρίσκει την πραγματική του αξία. Γιατί αυτοί έδειξαν τη φιλοπατρία τους μαζί με την εσωτερική τους, την ηθική ελευθερία.
Οι Τούρκοι συγκέντρωσαν μεγάλο αριθμό στρατιωτών και στις 21 Μαρτίου 1878 οδήγησαν τις δυνάμεις τους στην ευρύτερη περιοχή της Ματαράγκας, όπου υπήρχαν οι επαναστατημένοι Έλληνες.

Οι τουρκικές δυνάμεις:
Η δύναμη των τούρκων ήταν 4.500 πεζικάριοι, 600 ιππείς και τέσσερα ορεινά τηλεβόλα, με αρχιστράτηγο τον Χασάν Πασά της Καρδίτσας. Ο τουρκικός στρατός είχε παραταχθεί σε δύο σώματα: Το ένα από την πλευρά της Καρδίτσας και το άλλο από Καλυβάκια και Ερμήτσι, προερχόμενο από Λάρισα και Φάρσαλα. Φανερός στόχος τους, η περικύκλωση και εξόντωση των επαναστατών.

Types of Greek highland troops-7th corps of Eogones (1978)

Τύποι ελληνικών στρατευμάτων ορεινών περιοχών - 7ο σώμα Ευζώνων (1978)

Οι Ελληνικές δυνάμεις:
Στη Ματαράγκα βρίσκονται 40 άντρες με επικεφαλής το λοχία Λάζο. Το σώμα αυτό ενισχύθηκε, μόλις άρχισε η σύγκρουση, με δυο διμοιρίες στρατιωτών από Σοφάδες. Στον Πύργο Ματαράγκας βρίσκονται οι Δημήτριος Τερτίπης και Γεώργιος Λάιος, με το Σώμα των Υπαξιωματικών και των εθελοντών.

Στο Μπαταλάρ (Κυψέλη) βρίσκεται ο Δ. Σούτσος, με μικρή δύναμη. Στο Μασχολούρι διανυκτερεύει ο αρχηγός Κων. Ισχόμαχος. Συνολικά οι επαναστάτες διαθέτουν δύναμη 800 περίπου αντρών μόνο, η οποία όμως είναι εξαπλωμένη σε ευρύτατο μέτωπο, μέσα στον κάμπο. Ο άμαχος πληθυσμός έφυγε για τα ορεινά.

Η μάχη
Η μάχη άρχισε στις 5 το πρωί της 21ης Μαρτίου του 1878. Αμέσως ο Αρχηγός παρέταξε τα τμήματα του σε επίκαιρα σημεία.
Στέλνει τον Κοντογιάννη με το σώμα του για ενίσχυση της Ματαράγκας, το Σισμάνη να καταλάβει τη γέφυρα του Μοσχολουρίου, τον Καλαμαρά στο χωριό Γκέρμπεσι (Καρποχώρι) και ο ίδιος, με μια διμοιρία στρατιωτών, 40 εθελοντές και 11 γενναίους Χαλκιδιώτες, εγκαθιστά το αρχηγείο του στο Μογγολίνο λόφο, δίπλα στην Πετρομαγούλα.

Ο επιλοχίας Δημ. Τερτίπης, με 18 άντρες, καταλαμβάνει τη γέφυρα του Αμπάζ Αγά, θέση επίκαιρη αλλά τελείως ανοχύρωτη, για να ανακόψει την προέλαση του τουρκικού στρατού, που ερχόταν από την Καρδίτσα, και να παρεμποδίζει τις βολές των τηλεβόλων.

Ο λοχίας Γεώργιος Λάιος καταλαμβάνει το λόφο της Πετρομαγούλας και αναλαμβάνει την υπεράσπιση του.

Αυτή ήταν. με λίνα λόγια. η διάταξη της μάχης. η οποία προμηνυόταν φοβερή. Η μάχη επικεντρώθηκε σε τρία σημεία:

α) Στη Ματαράγκα, όπου 80 επαναστάτες αντιμετώπιζαν 2000 πεζούς, 300 ιππείς και δύο τηλεβόλα,

β) Στη γέφυρα Αμπάζ Αγά, όπου μαχόταν ο Δημ. Τερτίπης με 18 στρατιώτες, και

γ) Στην Πετρομαγούλα Μογγολίνο, όπου ο Γ. Λάιος και άλλοι, με 60 περίπου άντρες, αντιμετώπιζαν τον κύριο όγκο του τουρκικού στρατού.

Στη Ματαράγκα εκτυλίχτηκαν σκηνές ανείπωτου ηρωισμού, αλλά, μπροστά στο χείμαρρο των εχθρικών επιθέσεων, οι επαναστάτες περί τις 9 το πρωί υποχώρησαν προς το χωριό Πύργος Ματαράγκας.

Στη γέφυρα του Αμπάζ Αγά, οι 18 του Τερτίπη, αφού έριξαν και την τελευταία σφαίρα του γκρα, συμπτύχθηκαν στην Πετρομαγούλα.

Στην κορυφή της Πετρομαγούλας ο Γ. Λάιος, με 16 άντρες, δίνει ομηρική μάχη, αντιμέτωπος με ένα τάγμα τουρκικού στρατού. Πάνω στον αγώνα ο γενναίος σωματάρχης πέφτει. Η Επανάσταση έχασε έναν από τους πιο αφοσιωμένους εργάτες της.

Ο κλοιός γύρω από την Πετρομαγούλα και το Μογγολίνο λόφο συνεχώς περισφίγγεται. Περί τις 4.30 το απόγευμα Έλληνες και Τούρκοι μάχονται σώμα με σώμα. Η μάχη γίνεται με τις ξιφολόγχες.

Τα πράγματα για τους Έλληνες ήταν πολύ άσχημα όταν σώμα 100 περίπου ανδρών φαίνεται σπεύδουν από Μοσχολουρίου.

Ο Δημ. Τερτίπης, στη θέα της ανέλπιστης αυτής βοήθειας διατάσσει αντεπίθεση. Και τότε μια φωνή, ανασπάσαντες τας ξίφολόγχας, ακράτητοι αντεπιτίθενται της Πετρομαγούλας οι ανδρείοι, κατά των προ μικρού επιτεθέντων αυτοίς εχθρών, οίτινες μη δυνάμενοι ν’ αντιοτώσι, ήρξαντο υποχωρούντες» (Μιλτιάδης Σεϊζάνης).

Η μάχη είχε κριθεί. Κατά τις 8 το βράδυ οι Τούρκοι άρχισαν να υποχωρούν κανονικά και οι Έλληνες επαναστάτες αποσύρθηκαν στα ριζά των Αγράφων. Η νίκη είχε ήδη κερδηθεί. Η λαϊκή μούσα ύμνησε αυτή τη μάχη και τον ηρωικό θάνατο του Γ. Λαίου με πολλά δημοτικά τραγούδια. Ένα από αυτά λέει:

«Κορίτσια Σοφαδίτικα, γυναίκες Μασκλουριώτσες φέτος να μην αλλάξετε, φέτος το Καλοκαίρι. Το Λάιο μας τον βάρεσαν στον Πύργο Ματαράγκας. Τον κλαίν’ οι νύχτες κ’ οι αυγές, τον κλαίν’ τα μεσημέρια,τον κλαίει κι η δόλια μάνα του…».

Οι πρωταγωνιστές

Γεώργιος Λάιος

Ο Γεώργιος Λάιος ήταν Επιλοχίας και Υπαρχηγός τού Σώματος των Λιποτακτών. Καταγόταν από το
Παλαιοξάρι (σημερινή Ποτιδάνεια) της Δωρίδας. Δεν σκέφτηκε πολύ, προκειμένου να ακολουθήσει τον αδελφικό του φίλο Δημήτριο Τερτίπη στην παράτολμη ενέργεια της ανυπακοής. Οι αρχές της αξιοπρέπειας, της αγάπης στην Πατρίδα και της απελευθέρωσης των δούλων αδελφών πρυτάνευσαν μέσα του, και χωρίς να διστάσει, ακολούθησε τα κελεύσματα της συνείδησής του, που τον τοποθέτησαν στη θέση του Μάρτυρα της Θεσσαλικής Απελευθέρωσης. Οι δύο φίλοι, έμπλεοι πατριωτισμού και αγωνιστικότητας, λειτούργησαν ως πρότυπα για τους συμμαχητές τους και ως άριστοι Στρατηγοί στις μάχες, και κυρίως στη Μάχη της Ματαράγκας - Πετρομαγούλας Κιερίου (21-3-1878), όπου ο ήρωας Γεώργιος Λάιος έδωσε το αίμα του για την υπόθεση της ελευθερίας.

Δημήτριος Τερτίπης

Ο Δημήτριος Τερτίπης ήταν Επιλοχίας και Αρχηγός τού στρατιωτικού Σώματος. Θεωρείται ως ο αδιαμφισβήτητος πρωτεργάτης
και ήρωας της Επανάστασης του 1878 στα Άγραφα και στον Κάμπο. Η παράτολμη και πρωτοφανής ενέργειά του να λιποτακτήσει από τις τάξεις τού Ελληνικού Στρατού, χωρίς να υπολογίσει τις συνέπειες, και να παραμείνει στις επάλξεις, αγωνιζόμενος για τα δίκαια των δούλων Θεσσαλών, αυτό δείχνει την τόλμη, την αποφασιστικότητα και τον πατριωτισμό τού ανδρός. Δείχνει επίσης την αγάπη και την εμπιστοσύνη των στρατιωτών και των Υπαξιωματικών στο πρόσωπό του, αφού αυτοί δεν δίστασαν να τον ακολουθήσουν κατά την κρίσιμη εκείνη στιγμή. Τα αισθήματά τους προς τον ψύχραιμο, τον γενναίο και τον ατρόμητο στις μάχες Αρχηγό έδειχναν οι άνδρες τού Σώματός του σε κάθε περίσταση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι τραυματισμένοι στρατιώτες του, οι οποίοι με σεβασμό και λατρεία πρόφεραν το όνομά του. Ακόμη και οι Τούρκοι αντίπαλοι του Τερτίπη μίλησαν με θαυμασμό για την τακτική και για τον ηρωισμό του στις μάχες. Τα κατορθώματά του στη Σέκλιζα και στη Ματαράγκα κατέστησαν τον Τερτίπη ήρωα στα μάτια των συναγωνιστών του και του λαού. Όπως διαβάζουμε στις εφημερίδες της εποχής εκείνης, ολόκληρη η Ελλάδα είχε πάθει «Τερτιπισμό», δηλαδή το όνομά του από το ένα άκρο της χώρας έως το άλλο αποτελούσε σύμβολο ανδρείας, ενώ λαϊκά τραγούδια υμνούσαν τα κατορθώματά του, όπως και την αυτοθυσία του Γεωργίου Λαΐου, επιστήθιου φίλου του και ατρόμητου συμπολεμιστή.