Ο ναός της Ιτωνίας Αθηνάς

Βρισκόμαστε στην αρχαία Άρνη στην περιοχή της
δυτικής Θεσσαλία οι πρώτοι κάτοικοί της οι Βοιωτοί λατρεύουν την
Ιτωνία Αθηνά. Αναγκάζονται να μεταφέρουν τη λατρεία της
στη Βοιωτία, όπου και δημιουργούν το ιερό της, καθώς οι
Θεσσαλοί εισβάλλουν στην περιοχή και γίνονται κυρίαρχοι.
∆ιατηρούν την ήδη καθιερωμένη λατρεία της Ιτωνίας Αθηνάς
και την επισημοποιούν με την ίδρυση του Πανθεσσαλικού
Ιερού της στη Φίλια, στις όχθες του ποταμού Κουράλιου. Τη
σχετική πληροφορία δίνει ο γεωγράφος Στράβων
αναφέροντας ότι «ο ποταμός Κουράλιος, που ρέει κοντά στο
Ιερό της Ιτωνίας Αθηνάς, χύνεται στον Πηνειό»<

 

Tο Πανθεσσαλικό  Ιερό της Ιτωνίας Αθηνάς βρίσκεται κοντά στις όχθες του ποταμού Σοφαδίτη (Κουράλιου) στη Φίλια Καρδίτσας.  

Η θέση του κοντά στον σύγχρονο οικισμό της Φίλιας επιβεβαιώθηκε με την εύρεση τμήματος ψηφίσματος του Κοινού των Θεσσαλών σχετικού με την Αμβρακία κατά την ανασκαφή  του  Δ.Ρ. Θεοχάρη το 1964 στο οποίο αναγραφόταν η απόφαση του Κοινού να γραφεί το κείμενο σε λίθινο κίονα και να ανατεθεί στο Ιερό της Αθηνάς Ιτωνίας . 

Ο Ν. Γιαννόπουλος με αφορμή τη δημοσίευση χάλικινου αγαλματιδίου οπλίτη  το 1925 και αποσπασματικά σωζόμενου ψηφίσματος το 1927  είχε αναφερθεί στην πιθανότητα της θέσης του Ιερού της Ιτωνίας Αθηνάς στη Φίλια .

Πληροφορίες για τη θέση του ιερού δίνει από την αρχαιότητα ο γεωγράφος Στράβων  «ἀπέχει δὲ Ἰτώνου περὶ ἑξήκοντα σταδίους ὁ Ἅλος ἢ ἡ Ἅλος»  και  «...τούτου δ᾽ ὑπέρκειται ὁ Ἴτωνος, ὅπου τὸ τῆς Ἰτωνίας ἱερόν, ἀφ᾽ οὗ καὶ τὸ ἐν τῇ Βοιωτίᾳ, καὶ ὁ Κουάριος ποταμός» . 

Η θεσσαλική πόλη «Ίτωνος», ιδρύθηκε  από τον Δευκαλίωνα γιο του Προμηθέα και θεωρούνταν η τρίτη αρχαιότερη πόλη των Ελλήνων . Το όνομά της συναντάται στις  αρχαίες φιλολογικές πηγές ως  (η) Ίτων  ή Ίτωνος , ενώ η θέση της δεν έχει εντοπισθεί ακόμη.

Εικ. 2. Δύο Υστεροελλαδικά Ειδώλια από τον Αρχαιολογικό 

χώρο της Φίλιας.

Η Ιτωνία λατρευόταν αρχικά ως θεότητα του Κάτω κόσμου. Ήταν κόρη του Ιτώνου, γιου του Αμφικτύωνα και αδερφή της Ιοδάμας. Μεγαλώνοντας έγινε πολεμική θεότητα, καθώς τροφοδοτούσε, μέσω του πολέμου, με νεκρούς τον Άδη και ταυτίστηκε με την Αθηνά. Η ονομασία Ιτωνία σημαίνει την ορμητική, επιθετική και νικηφόρα Αθηνά.

Για να τη γνωρίσουμε καλύτερα θα πρέπει να ανεβούμε πάνω στη “μηχανή του χρόνου” και να ξεκινήσουμε το μεγάλο ταξίδι, γυρίζοντας το χρόνο περίπου 2500 χρόνια πίσω στην αρχαιότητα…

Εικ. 3. Νομίσματα του Κοινού των Θεσσαλών. 

Βρισκόμαστε στην αρχαία Άρνη, στην περιοχή της δυτικής Θεσσαλίας. Οι κάτοικοί της, οι Βοιωτοί, λατρεύουν την Ιτωνία, η οποία είναι μια καθαρά θεσσαλική Θεά. Αναγκάζονται να μεταφέρουν τη λατρεία της στη Βοιωτία, όπου και δημιουργούν το ιερό της, καθώς οι Θεσσαλοί εισβάλλουν στην περιοχή και γίνονται κυρίαρχοι. Διατηρούν την ήδη καθιερωμένη λατρεία της Ιτωνίας Αθηνάς και την επισημοποιούν με την ίδρυση του Πανθεσσαλικού Ιερού της στη Φίλια, στις όχθες του ποταμού Κουράλιου. Τη σχετική πληροφορία δίνει ο γεωγράφος Στράβων αναφέροντας ότι “ο ποταμός Κουράλιος, που ρέει κοντά στο Ιερό της Ιτωνίας Αθηνάς, χύνεται στον Πηνειό”.

Η λατρεία της Ιτωνίας Αθηνάς και η ίδρυση του ιερού της στη δυτική Θεσσαλία τοποθετούνται στα μυκηναϊκά χρόνια (1400-1100 π. Χ.).

Η λατρεία μιας θεότητας από τους Αρχαίους Έλληνες, κατά τους προϊστορικούς χρόνους, γινόταν στα ιερά άλση, σε ιερούς υπαίθριους χώρους με ένα βωμό, συνήθως συγκεντρωμένη στάχτη ή μια μεγάλη πέτρα πάνω στην οποία γινόταν οι θυσίες. Η ύπαρξη βωμού είναι η σημαντικότερη απόδειξη της λειτουργίας ενός ιερού. Οι χώροι πιθανόν να προστατεύονταν- κλείνονταν με περίβολο κατασκευασμένο από φθαρτά υλικά.

Το ιερό της στη Φίλια κατά τους πρώιμους ιστορικούς χρόνους (1100-700 π. Χ.) και την Αρχαϊκή εποχή (700-480 π. Χ.) συνεχίζει να χρησιμοποιείται και μάλιστα με μεγάλη συμμετοχή των πιστών της. Στο δάσος δίπλα στον ποταμό Κουράλιο τα δέντρα είναι πολλά σε αριθμό και η βλάστηση τους αρκετά πυκνή. Οι πιστοί καταφθάνουν στο Ιερό Αλσος και της αφιερώνουν χάλκινα και πήλινα ειδώλια με τη δικιά της μορφή, ανθρώπων και ζώων και χάλκινα ομοιώματα αγγείων.

Εικ.4. Χάρτης περιοχής Ιερού Ιτωνίας Αθηνάς, Φίλια.  Κτηματολόγιο Α.Ε. 

κλιμ. 1:5000

Οι γυναίκες προσφέρουν τα χάλκινα κοσμήματα- περόνες, πόρπες, βραχιόλια, δαχτυλίδια αλλά και περιδέραια από γυάλινες χάντρες -και οι άντρες τα σιδερένια και χάλκινα όπλα τους- ξίφη, πέλεκεις και αιχμές από βέλη και δόρατα. Το καλύτερο δώρο που θα μπορούσαν να χαρίσουν σε μια πολεμική θεότητα μετά από μια νίκη σε μάχη! Όλα αυτά τα αφιερώματα τα κρεμούσαν στα κλαδιά των δέντρων ή τα τοποθετούσαν πάνω σε ξύλινους πίνακες, που τους έδεναν στους κορμούς των δέντρων ή τους έστηναν μέσα στο άλσος.

Το ιερό άλσος που λατρευόταν η Ιτωνία Αθηνά καταστρέφεται από μεγάλη πυρκαγιά τον 6ο αι. π. Χ. και όλα τα αναθήματα πέφτουν από τα δέντρα και θάβονται στη γη μέσα σε ένα στρώμα έντονης στάχτης. Θα περάσουν πάρα πολλά χρόνια για να ξανάρθουν στο φως!

Η λατρεία μιας θεότητας εξακολουθεί να είναι υπαίθρια με επίκεντρο ένα βωμό για θυσίες, κτιστό από τον 8ο αι. π. Χ. και ορθογώνιου σχήματος. Ο χώρος επειδή είναι ιερός, μάλλον, προστατεύεται και διακρίνεται με τη δημιουργία ενός περιβόλου γύρω του. Στους πρώιμους ιστορικούς χρόνους δεν είναι εύκολο να διακρίνουμε το θρησκευτικό οικοδόμημα από την απλή κατοικία καθώς και τα δύο έχουν εστία.

Εικ.5. Χάρτης τμήματος της Θεσσαλίας όπου σημειώνεται η υποτιθέμενη θέση των δύο Ιερών της Ιτωνίας που αναφέρει ο Στράβων. (Google)

Τον 8ο αι. π. Χ. οι Έλληνες, σύμφωνα με την προϊσταμένη της ΛΔ΄ Εφορείας, κατάφεραν να δώσουν μορφή στους θεούς τους με το λατρευτικό άγαλμα, μικρότερο του φυσικού μεγέθους και να ιδρύσουν έναν “οίκο” για αυτό. Η κατασκευή λίθινων εν μέρει μικρών ναών για τη φύλαξη και μόνο του αγάλματος είναι γεγονός. Στα στοιχεία που συνθέτουν ένα ιερό προστίθεται και ο ναός στα τέλη του 8ου αρχές 7ου αι. π. Χ. Είναι απλοί ορθογώνιοι χώροι, μερικοί με αψιδωτή τη μία στενή πλευρά, κατασκευασμένοι από πρόχειρα υλικά. Τα θεμέλια είναι από λίθους και λάσπη. Οι τοίχοι από ωμούς πλίνθους, δηλαδή άχυρα στερεωμένα με λάσπη, στηρίζονται με ξύλινους δοκούς-κορμούς και δημιουργούν τον κυρίως ναό, σηκό. Η στέγη έχει κλίση, είναι από ξύλα και πηλόχωμα και στηρίζεται με μία σειρά από πεσσούς εσωτερικά και από δυο κίονες στην είσοδο εξωτερικά. Στην είσοδο ορίζεται ο πρόναος και πολλές φορές πίσω από τον κυρίως ναό υπάρχει ένας μεμονωμένος χώρος ο οπισθόδομος.