Τα σχολεία στον Παλαμά Ο Γάλλος αρχαιολόγος Léon Heuzey, ο οποίος πέρασε το καλοκαίρι του 1858 από το πεδινό κεφαλοχώρι του Παλαμά, αναφέρει ότι λειτουργούσαν
εκεί τρία δημοτικά σχολεία. Το ένα από αυτά ήταν αλληλοδιδακτικό με
έναν δάσκαλο, ο οποίος έπαιρνε ως μισθό 2.500 πιάστρα (γρόσια) τον
χρόνο. Τότε έκτιζαν και ένα τέταρτο, που προοριζόταν για ελληνικό
σχολείο, βρίσκονταν μάλιστα σε διαπραγματεύσεις με κάποιον δάσκαλο, στον
οποίο πρόσφεραν ετήσιο μισθό 5.000 πιάστρα, αλλά εκείνος ζητούσε 7.000.
Τα παραπάνω δικαιολογούν τον χαρακτηρισμό του Παλαμά από τον Heuzey, ως
ενός από τα πλουσιότερα χωριά του θεσσαλικού κάμπου
Το Μοσχολούρι, βρίσκεται βορείως των Σοφάδων Καρδίτσης, στην καρδιά του κάμπου της Δυτικής Θεσσαλίας, και στην διάρκεια της
Τουρκοκρατίας ήταν σημαντικό εμπορικό κέντρο, με πανελληνίως γνωστή τη μεγάλη εμποροπανήγυρη του, στην οποία πωλούνταν και βιβλία . Ο Κ. Δημαράς αναφέρει ότι "αρκετή κίνηση βιβλίων γίνεται στα μεγάλα ετήσια εμπορικά πανηγύρια, στο Ζητούνι, στο Μοσχολούρι" . Το Μοσχολούρι είχε στενές σχέσεις με τα γειτονικά Τρίκαλα, τα οποία ήταν το διοικητικό, εμπορικό, στρατιωτικό και πνευματικό κέντρο της Δυτ. Θεσσαλίας. Ήταν το κέντρο του πεδινού πληθυσμού και δεν κατοικούνταν από Τούρκους. Εδώ λοιπόν λειτούργησε αξιόλογο σχολείο από τα μέσα του ΙΣΤ' αι. (οπωσδήποτε πριν από το 1570) . Σ' αυτό ίσως δίδαξε και ο Αναστ. Γόρδιος, πριν από την εγκατάσταση του στα Βραγγιανά (1682) και τη μεγάλη εκπαιδευτική του δράση .
Στο Μοσχολούρι έζησε και ανέπτυξε αξιόλογη δράση, μεταξύ 1560 και 1600 περίπου, ο λόγιος Συνέσιος ο Ελλάνικος, ο οποίος διακρίθηκε ως ποιητής και επιγραμματοποιός, είχε δε αλληλογραφία με σημαίνοντα πρόσωπα της εποχής του, όπως ο Γαβριήλ Σεβήρος. Ο Συνέσιος φέρεται ως ο ιδρυτής της Σχολής Μοσχολουρίου την περίοδο της παραμονής του εκεί .
Από το Μοσχολούρι καταγόταν ο δάσκαλος και κήρυκας του Ευαγγελίου στην Κωνσταντινούπολη και το Ιάσιο Ζαχαρίας(β' μισό ΙΖ' αι.), ο οποίος υπήρξε μαθητής του Ευγενίου Βούλγαρη. Πιθανολογείται ότι αργότερα εγκαταστάθηκε στην πατρίδα του, όπου και δίδαξε .
Στα μέσα του IH' αι. δίδαξε στο σχολείο Μοσχολουρίου ο Νικόλαος Μπάρκοσης ή Βαρκούσιος , ενώ λίγο αργότερα (1760-1766 περ.) δίδαξε ο Θεσσαλός Νικόλαος Καρατζάς, φίλος του επισκόπου Λιτζάς και Αγράφων Νεκταρίου . Στο διάστημα 1815-1818 υπολογίζεται ότι δίδαξε στο Μοσχολούρι ο Τσαριτσανιώτης Ιωάννης Οικονόμου, αδελφός του μεγάλου δασκάλου Κωνσταντίνου Οικονόμου του εξ Οικονόμων . Την ίδια περίοδο εικάζεται ότι δίδαξε εδώ και ο Λαμιώτης δάσκαλος Χριστόδουλος Κονομάτης .
Η Σχολή Μοσχολουρίου παρήκμασε και διέκοψε τη λειτουργία της στη διάρκεια της Επαναστάσεως του 1821
Το σχολείο στη Μεταμόρφωση (Κουρτίκι)
Στο καραγκουνοχώρι Κουρτίκι λειτουργούσε σχολείο το 1819 με δάσκαλο κάποιον Θωμά, ο οποίος καταγόταν από τον γειτονικό Παλαμά. Το 1857 δίδασκε εκεί ο Ευάγγελος Δημητριάδης, ενώ το 1870, με έξοδα της Εκκλησίας και προσωπική εργασία των κατοίκων, άρχισε να κτίζεται στο Κουρτίκι χωριστό κτίριο για τη στέγαση του σχολείου. Το 1878 δίδαξε ο Απόστολος Τζιαρούλης, ενώ το 1880 ο Γεώργιος Πυργιώτης
Το σχολείο Μακρυχωρίου
Στα τέλη του IH' αι. με τις αρχές του ΙΘ" λειτουργούσε σχολείο στο Μακρυχώρι. Αυτό συμπεραίνεται από το αυτοβιογραφικό στιχούργημα του γνωστού λόγιου και κωδικογράφου μοναχού στη Μονή Δουσίκου Χατζη-Γεράσιμου, ο οποίος καταγόταν από το Μακρυχώρι .
Το σχολείο Σοφάδων
Στους Σοφάδες λειτουργούσε σχολείο από τα μέσα του IH' αιώνα. Σ' αυτό φοίτησε ο μετέπειτα δάσκαλος στη Μακρυνίτσα Θεόδωρος Αναγνώστης(περ. 1740-1813) , καθώς και ο επίσκοπος Λιτζάς και Αγράφων Δοσίθεος Παναγιωτίδης(1762-1842)24 . Στις αρχές του ΙΘ' αι. συναντούμε πολλούς Σοφαδίτες λογίους, οι οποίοι oc προεγγράφονται συνδρομητές σε σπουδαία συγγράμματα . Το σχολείο των Σοφάδων, που διατηρήθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα, κάηκε στην Θεσσαλική Επανάσταση του 1878. Τα τελευταία πριν από την απελευθέρωση χρόνια λειτουργούσαν εκεί δημοτικό και ελληνικό σχολείο .
Το σχολείο στην Καρδίτσα
Στην Καρδίτσα λειτούργησε ελληνικό σχολείο περί τα μέσα του ΙΘ' αιώνα . Στα 1871 λειτουργούν στην Καρδίτσα δύο σχολεία, ένα αλληλοδιδακτικό και ένα ελληνικό με 40 και 20 μαθητές αντιστοίχως .
Το σχολείο στη Ματαράγκα
Το 1878 λειτουργούσε σχολείο στη Ματαράγκα με "ελληνοδιδάσκαλο" κάποιον Γεωργολόπουλο, ο οποίος "κατεμελίσθη υπό των βαρβάρων ανηλεώς", όπως και η σύζυγος του . θ.
Το σχολείο στο Αγναντερό(Μεσδάνι)
Τον τελευταίο πριν από την απελευθέρωση χρόνο (1881) λειτουργούσε σχολείο στο Μεσδάνι(Αγναντερό) με δάσκαλο τον Ηπειρώτη Γεώργιο Β. Σωτήρη, ο οποίος στα Απομνημονεύματα του σημειώνει: "1881 Ιουλίου 18, Σάββατον, συνεφώνησα διδάσκαλος εις Μεσδάνι. Εκεί εγνώρισα τον Χρηστάκην Χρηστοβασίλην, με τον οποίον συνέδεσα αδελφικήν και αδιάρρηκτον φιλίαν [...]. Ούτος μου αφήρεσε και τίνα διδασκαλικά ελαττώματα, απότοκα της τουρκικής δουλείας"
Το σχολείο στη Μυρινα(Μυρονσι)
Στη Μύρινα(Μυρούσι, Μίρ και Μοίρους) λειτουργούσε σχολείο τη χρονιά 1875-76 με δάσκαλο τον Γεώργιο Β. Σωτήρη .
ΣΕΪΖΑΝΗ, Επανάσιααις 1878, σ.393 * Εφημ. Ευνομία (Λαμίας), φ. της 21-3-1878.
ΚΑΡΑΦΥΛΛΗ, "Παιδεία", ό.π., φ. της 1-7-1992.
Εφ. θεσσαλιώτις, της 5-12-1887. 27. ΗΕυΖΕΥ,0ΔΟΙΠΟΡΙΚΟ«96
ΚΑΡΑΦΥΛΛΗ, Παζάρι Μοσχολουρίου, σσ.65,69
